Diyarbakır, Güneydoğu Bölgesinin incisi bir şehrimizdir. Birçok din, toplum, devlet veya yönetimin, kendini yansıtmak ve gücünü kanıtlamak için bırakmak istediği yapıtların büyük bir bölümünün bugün Diyarbakır’da hala ayakta olması, uygarlık tarihi ve kültürel çeşitlilik açısından büyük bir şanstır. İpek Yolu güzergâhında olmasından dolayı oluşan kültürel zenginlik Diyarbakır mutfağını özel kılmaktadır. Ayrıca 2021 yılında Unesco Yaratıcı Şehirler Ulusal listemizde haklı yerini almıştır. Türk Patent ve Marka Kurumunun verilerine göre Diyarbakır ilinin tescilli 58, işlemleri devam eden de 15 coğrafi işaret başvurusu bulunmaktadır.
Diyarbakır denince akla ilk gelen ürünlerden biri Diyarbakır Karpuzudur. Geççi bir çeşit olması; diğer çeşitler pazarda tükendikten veya vejetasyonunu tamamladıktan sonra Diyarbakır Karpuzu yeni yeni hasat olgunluğuna gelmekte ve pazarda satışa sunulmaktadır. Tipik yetiştirme usulü (kuyu karpuzculuğu) ile yetiştirildiğinde 50-60 kg hatta 75 kg kadar iri meyveler elde edilebilmektedir. Tarım ve Orman İl Müdürlüğü tarafından Eylül ayında düzenlenen 14. Diyarbakır Karpuzu Tanıtım günlerinde Karpuz Ağırlık Yarışmasında 48.7 kg ağırlığındaki karpuz birinci seçilmiştir. Diyarbakır’da üzüm yetiştiriciliğinin geçmişi, yüzyıllar öncesine dayanır. Özellikle şarap üretimi amacıyla yaygın yetiştiriciliği bulunan ve ayrıca pekmez, pestil, şıra, sucuk, kesme gibi ürünlerin üretiminde de kullanılan Diyarbakır Boğazkere Üzümü damakta buruk tat bırakan mor-siyah renkli bir üzümdür. Diyarbakır ili Çermik ilçesinde sebze yetiştiriciliği yapılan alanlarda üretimi yapılan, yurtdışından da ilgi gören Çermik Biberinin tadı acıdır. Ancak bu acılık, ürünün tadıldığında rahatsız etmeyecek seviyededir. 2024 yılında yaklaşık 400 dönüme biber ekilmiş ve 1600 ton civarında ürün hasadı gerçekleşmiştir.
İsmi volkanik Karacadağ ile bütünleşmiş olan Karacadağ Pirinci, Türkiye’de tarımı yapılan kaliteli pirinçler arasındadır. Volkanik taşların arasında pirinç yetiştirmek bu topraklara nasip olmuştur ve dünyada başka örneği yoktur. Çeltik ekimi yapılan arazi 1-6 yıl arasında hayvanların otlatılması için boş bırakıldığından bu süre zarfında arazi, hayvan gübresi organik maddece zenginleşir. Karacadağ Pirincinin diğer ürünlerden farkı kaynağından gelen soğuk sularla yetiştirilmiş olması ve doğal hayvan gübresi ile yetiştirilmesinden kaynaklanır. Diyarbakır Duvaklı Pilavı, Pencegoşt Pilavı Diyarbakır Ekşili Dolması, Diyarbakır Kuru Dolması yapımında da yine tescilli Karacadağ Pirinci kullanılır. Tescilde belirtilen coğrafi sınırı Diyarbakır Merkeze Bağlı Karacadağ Havzası, Çınar, Hazro, Çermik, Kocaköy, Şanlıurfa İli Siverek ve Viranşehir ile Mardin İli Derik ilçe ve köylerinde üretilmektedir. Ekonomik değeri olan Karacadağ Pirincinin Avrupa Birliği nezdinde tescili için 17/09/2024 de başvuru yapılmıştır. “Karacadağ Çeltiği Üretimini Geliştirme ve Yaygınlaştırma” projesi kapsamında 93 çiftçiye 127 ton pirinç tohumu dağıtılmıştır. Diyarbakır’da 9 ilçede toplam 10 bin 700 dekarlık alanda ekim yapılmıştır.
Diyarbakır’da peynir üretimi oldukça önemlidir ve üretimde kadınların emeği büyüktür. Gastro İnovasyon Merkezi Projesi çerçevesinde Diyarbakır Peynir Envanteri hazırlanmıştır. Meşhur Diyarbakır Örgü Peyniri tescilli edilen tek peynir çeşidi gibi görülse de bu sayının envanterde yer alan diğer ürünlerle artacağı aşikârdır. Peynirin önemini turizm ile taçlandırmak için Diyarbakır Peynir Rotası hazırlama çalışmaları da sürdürülmektedir. Diyarbakır Örgü Peyniri, bileşim yönünden beyaz peynire, üretim teknolojisi açısından ise kaşar peynirine benzemektedir. Söz konusu peynirin yağ oranı yüksek, homojen, plastik telemeli, elastik yapıda yarı sert, kendine özgü karakteristik tat ve aromaya sahip, besin değeri yüksek ve tüketici beğenisini kazanan tipik saç örgüsü şeklinde bir peynirdir. Peynirin yapımında kullanılan koyun sütü, Diyarbakır ilinin hakim koyun ırkları, Akkaraman varyetesi olan Karakaş, Karacadağ Zom koyunu ve İvesi koyunlarından elde edilmektedir. Peynir üretim sezonunda Koyunlar İlimizde ki meralarda extansif olarak beslendiğinden peynire tat ve aromayı veren bölgemize has doğal bitkilerdir. Yörede zengin bir bitki çeşitliliği vardır. Peynir yapılan sütün özel kalitesi yanı sıra Diyarbakır ilinin mevsimsel sıcaklığı ile beraber Diyarbakır Örgü Peynirini yapanların bilgi ve maharetleri de yöreye özgüdür. Soğuk hava depolarının olmadığı yerlerde kuzeye bakan ağaçların ıslak zeminine toprak altına peynir ambalajlı olarak gömülmekte sonbahar geldiğinde çıkarılan bu peynirler daha da lezzet kazanmaktadır.
Gastronomi şehri olmasından dolayı tescilli ürünlerin 41’i yemekler ve çorbalar grubunda 7’si fırıncılık, pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar grubundan 1 tanesi çikolata, şekerleme ve türevi ürünler grubundadır. “Mezopotamya Gurme ve Yöresel Lezzetler Fuarı”nın 2024 yılında 6 ncısı düzenlenmiştir. Diyarbakır mutfağının geneline baktığımızda etli ve sulu yemek kültürü ile karşılaşılır.
Kebaplardan Diyarbakır Ciğer Kebabı, Diyarbakır Perdeli Ciğer Kebabı, Diyarbakır Kemikli Kebabı ve Diyarbakır Patlıcanlı Kazan Kebabının lezzetine doyum olmaz. Diyarbakır Üsküre Kebabı / Diyarbakır Tas Kebabı da Karacadağ Pirinci ile yapılır. Yemeğin üsküre isimli bakır taslarda yapılması nedeniyle bu adla bilinir.
Diyarbakır Babaganuç patlıcanın mangalda közlendikten sonra soyularak tokmakla dövülmesi, yeşilbiber, sarımsak, tereyağı ve yumurta ile pişirilmesiyle hazırlanan yöresel yemektir. Diyarbakır Kaburga Dolması da kuzu kaburganın, kuzu eti, pirinç ve badem ile doldurularak pişirilmesiyle yapılır.
Diyarbakır Bakla Meftunesi, Diyarbakır Hırçikli Meftunesi, Diyarbakır Kabak Meftunesi, Diyarbakır Kenger Meftunesi ve Diyarbakır Patlıcan Meftunesi de günlük öğünlerde tüketimin yanı sıra; misafir ağırlama, düğün, bayram, taziye, festival gibi özel günlerde de ikram edilir.
Diyarbakır’da erik, incaz olarak adlanadırılır. Erik kullanılarak yapılan Diyarbakır İncaz Hoşafı olarak bilinir. Ayrıca Diyarbakır Erikli Yaz Türlüsü de mutfak kültüründe yerini almıştır.
Geçmişi eskiye dayanan çorbalar arasında Meyir Çorbası, Kürt Mustafa Çorbası, Simindirik Çorbası, Kulak Çorbası ve Habenisk Çorbası sayılabilir.
Bölgede kullanımı yaygın olan kengerle yapılan Kenegerli Bulgur Pilavı, Diyarbakır Kenger Boranisi de yöreye özgü yemeklerdendir.
Ayva kullanılarak yapılan lezzetler arasından Diyarbakır Ayva Dizmesi özellikle günlük öğünlerde tüketimin yanı sıra; misafir ağırlama, düğün, bayram, festival gibi özel günlerde de ikram edilir. Ayrıca Diyarbakır Ayvalı Kavurma ve Ayvalı Köfteyi de unutmamak lazım.
Şehre gelip de Diyarbakır Burma Kadayıfı yememek olmaz elbette. Ama değişik lezzetler tatmak istiyorsanız tereyağında kavrulmuş tandır ekmeğinin üzerine ceviz içi ve üzüm pekmezi ilave edilerek yapılan Diyarbakır Cimili Tatlısı; özenle kurutulmuş ve doğranmış armutların; tereyağı, çiçek balı ve ceviz içi ile hazırlanan Diyarbakır Armut Tatlısı da denenmesi gereken lezzetler arasındadır.
Zahmetli ve incelikli bir uğraş gerektiren kuyumculuk dünyası Diyarbakır için kültürel bir zenginliğin parçasıdır. Diyarbakır Hasır Bileziği tamamen el işçiliği ile üretilen 18, 22 ve 24 ayardaki 90 mikron altın teller kullanılarak yapılır. Hasırın marka denilen kısmı gül şeklinde olup 3 parça halinde hasıra monte edilir. Yine el işçiliği ile 700 civarında parça kullanılarak yapılan Diyarbakır Kişnişli Kolye tescil edilmiş ürünlerdendir.
Ürünlerin marka değerini kazanması, üreticilerin güçlenmesi gerek bölgesel kalkınmaya gerekse ülke ekonomisine katkı yadsınamaz bir gerçektir. Öncelikle coğrafi işaretlerin bir şehrin markalaşmasına en güzel örnek illerimizden biri de Diyarbakır’dır. Ürünlerin tescil edilmesi ürün özelliklerinin yazılı bir reçete hale gelmesine ve bilginin nesilden nesile aktarılmasını sağlamaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki önemli olan sürdürülebilirliktir. Tescil edilen ürünlerin denetimlerinin tescil ettirenler tarafından düzenli yapılması sürdürebilirlik açısından önemlidir. Tescil ettirenlerin bu sorumlulukta davranması bölgenin kalkınması açısından büyük önem arz etmektedir.
