Nevşehir ‘Güzel Atlar Ülkesi’ anlamına gelen (Farsça Katpatuka) Kapadokya Bölgesinin merkezinde yer alır. Tarihi M.Ö.7000 yıllarına kadar uzanır. Kapadokya Bölgesi, tarihi geçmişi ile önemli ticaret yolları konumunda olması ve birçok farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Doğal güzellikleri ve kültürel çekiciliği nedeniyle şehir, turizm açısından önemli bir konuma sahiptir. Bunun yanı sıra şehir, kültürel değerleri ve verimli toprakları sayesinde önemli bir mutfak kültürü zenginliğine de sahiptir. Nevşehir, 2023 yılında UNESCO Yaratıcı Şehirler Ağı Listesinde yer almıştır.
Bilindiği üzere coğrafi işaretler belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından kökenin bulunduğu yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş ürünü gösteren işarettir. Tescil, belli bir üne kavuşmuş ürünlerin korunmasını, aslına uygun şekilde üretilmesini ve tescilde yazılı bilgilerin gelecek kuşaklara aktarılması sağlar. Gıda, tarım, maden, el sanatları, sanayi ürünleri coğrafi işaret tesciline konu olabilir. Bu tanımdaki tescillenebilecek ürünler grubunun pek çoğu Nevşehir’de bulunmaktadır. TÜRKPATENT verilerine göre Nevşehir iline ait işlemleri devam eden 3 adet başvuru bulunmaktadır. Bunlar; Peribacaları (3 Güzeller), Nevşehir Üzüm Turşusu ve Topaç Sarımsağıdır. Coğrafi işaret tescilli ürün sayısı da 10 olup dilerseniz bunları biraz yakından tanıyalım.
Avanos ilçesi; çömlekçilik denilince ilk akla gelen yerlerdendir. Göreme ve Ürgüp gibi turistik yörelere yakın olmasının yanı sıra hammadde kaynaklarının ilçede bulunuyor olması Avanos’ta çömlekçiliğin gelişmiş olmasının sebeplerindendir. “Çömlek” adı yaygın olarak toprak tencereler için kullanılsa da, coğrafi işaret kapsamında kilden yapılmış her türlü ürün bulunmaktadır. Avanos Çömleği, köklü bir tarihe sahiptir. Burada yapılan çömlekler çuvallara koyularak eşeksırtına bağlanır, çevre il ve ilçelerin pazarlarına satılmaya götürülürmüş. Bu pazarlama biçimi Osmanlı Devleti döneminde olduğu kadar Cumhuriyet Dönemi’nde belli bir süre devam etmiştir. Bu ürünler gidilen yerlerde çoğunlukla takas usulü satılırmış. Çömleği alan çömleğin dolusu kadar ürettiği üründen verirmiş ve geçim bu şekilde sağlanırmış. ”Dolusuna bulguruna, pirincine, tuzuna, peynirine” diye çömleklerin pazarlandığını görenler, “Avanızlılar yine geldi” derlermiş. Yolculuk sırasında kırılan çömlekler yol kenarına atılırmış. Zamanla Avanos’u çevredeki diğer merkezlere bağlayan yollar çömlek kırıklarıyla dolmuş. Avanos Çömleğini diğer seramik ürünlerden ayıran en büyük özelliği içeriğinde kullanılan ve Avanos yöresinden sağlanan kildir. Avanos’ta çömlekçilikte kullanılan topraklar Kızılırmak’ın eski yataklarından ve çevredeki tepelerden elde edilir. Renginin kırmızı olması içeriğindeki hematit mineralinden kaynaklanmaktadır. Hematit oranına bağlı olarak renkler; açık sarı, açık ve koyu kırmızı arasında değişmektedir. Avanos ilçesi, Avrupa Konseyi Kültür Rotalarından biri olan Avrupa Seramik Rotası’na dâhil edilmiştir. Avanos’un bu rotaya kabul edilmesi demek, ilgili turist ve yatırımcıların bölge hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak istemesi ayrıca bölgenin marka ve imajının kuvvetleneceği anlamına gelmektedir. Bununla birlikte Avanos çömlekçiliği ve seramik sanatçılığı, Avrupa Konseyi Kültür Rotaları nezdinde oluşturulan web sayfalarında ve sosyal medya hesaplarında da yayımlanarak tanıtıma önemli katkı sağlayacaktır.
Derinkuyu Kuru Fasulyesi, Derinkuyu ilçesinde uzun yıllardır üretilir. Lezzetinin yanı sıra ortalama 20 dakika gibi kısa bir sürede pişmesi, pişerken dağılmaması nedeni ile tüketiciler tarafından tercih edilmektedir.
Nevşehir Kabak Çekirdeği için hasat edilen tohumlar ya tuzlanarak taş fırınlarda kavrularak ya da hasattan sonra nem oranı % 7 nin altına ininceye kadar güneşte kurutularak paketlenir. Çekirdekler tuzlu, tuzsuz ve sütle kavurulur. Coğrafi işaret tescili ile ekim alanı, rekolte ve pazar payını da yükselmiştir. Üretim 2022 yılında 14 bin 270 ton iken bu oran 2023 yılında 21 bin 700 ton civarında olmuştur. Nevşehir Ülkemiz ihtiyacının yaklaşık yüzde 40’ını karşılamaktadır. Ağırlıklı olarak Mısır’a, Avrupa ve Türk Cumhuriyetlerine ihraç edilmektedir.
Nevşehir ilinin özellikle Kapadokya bölgesi; Erciyes, Hasan ve Melendiz volkanik dağlarının püskürttükleri lav kalıntılarının ortasında kalan volkanik tüflü toprak yapısına sahip olup bu yapı sayesinde susuz bağcılık yapılır. 18. yüzyılda sadrazam olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa çıkardığı bir fermanla Nevşehir vakıf arazilerinden bağcılık için yer ayrılmasını emretmiştir. Bölgede üretilen üzümlerden sirke, pekmez, meyve suyu, rakı ve şarap gibi üretilmesi yatırımcılar için önemli bir fırsat olarak görülmektedir. Coğrafi işaret tescilli Nevşehir Parmak Üzümü, tane şekli silindirik, salkım ağırlığı yüksek, yeşil-sarı kabuk rengine sahip sofralık bir üzümdür.
Nevşehir Testi Kebabı; dana veya kuzu eti, çeşitli sebzeler ve baharatların, Nevşehir ilinin Avanos ilçesinde yapılan testilerin içine konulup üzeri hamur ile kapatılarak 2- 2,5 saat fırında pişirilmesiyle hazırlanır.
Kaymaklı Kuru Kaymağı, inek sütü kullanılarak üretilir, tereyağı kıvamındadır. Protein ve yağ oranı yüksek, gözenekli, kuru, hafif, sert ve yarım ay görünümünde olan ve Kaymaklı Kuru Kaymağı için 2006 yılından itibaren “Kaymak Festivali” düzenlenmektedir. Üretiminde, özellikle kaymağın kurutulması aşaması ustalık becerisi gerektirir.
Kaymaklı Çöreği, haşlanmış patates, buğday unu, yaş maya, tuz ve su kullanılarak hazırlanan hamurun üzerine sulandırılmış yoğurt sürülerek pişirilen daire şeklinde bir çörektir. Saman ile yakılan 2 bölmeli fırında ve delikli taş üzerinde pişirilir.
Nevşehir Simidi mutfak kültüründe önemli bir yere sahiptir. Türkiye’nin diğer illerinde üretilen simit şeklinden farklı olarak dikdörtgene yakın yuvarlak kenarlı olarak üretilir. Nevşehir Simidi Uluslararası Slow Food Hareketi tarafından küçük ölçekli gıda ürünlerini keşfetmeyi, kataloglamayı, ve biyoçeşitliliği korumaya amaçlayan Ark of Taste (Lezzet Sandığı) listesine dâhil edilmiştir. Bir diğer simit çeşidi olan Nevşehir Tahinli Simidi de dairesel şekilli, orta kahverengindedir. Her iki simidin üretiminde coğrafi sınırdan temin edilen nohuttan yapılan maya kullanılır.
Nevşehir Pomzası, coğrafi sınırdaki pomza ocaklarından açık işletme tekniği ile çıkartılan, çok fazla gözeneği olan camsı volkanik bir kayaçtır. Genelde açık renkli olup beyazdan kreme kadar değişen renklerdedir. Nevşehir ili pomza rezervi bakımından Türkiye 3.’sü olması ve toplam 450 milyon m³’lük pomza rezerv miktarı ile madencilik alanında ve bims, briket, tuğla gibi inşaat ürünleri üretiminde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca peyzaj sektöründe bordür, çimtaşı, yağmur oluğu, kilitli parke taşı ve bazı özel peyzaj ürünlerinin üretiminde ve ziraat, tekstil ve kimya endüstrilerinde kullanılır.
Bir şehrin markalaşması, kültürel, ticari ve siyasi bakımdan şehrin tüm kaynaklarının hedef kitlenin zihninde yüksek değere dönüştürülmesini ifade etmektedir. Şehirlerin markalaşmasına katkı sağlayan temel unsurların turizm, kongre ve aktiviteler, kültür, tarih ve doğal güzellikler, eğitim, sanat ve spor ile gastronomi olarak gruplandırılmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığınca hayata geçirilen “Türkiye Kültür Yolu Festivalleri” kapsamında organize edilen Nevşehir Kültür Yolu Festivali büyük ilgi görmektedir. Bir turizm cenneti olan şehrin gastronomisinin de turizm ile entegrasyonu önem arz etmektedir. Nevşehir zengin kültürel gastronomik mirasa sahip olsa da ne yazık ki yöresel ürünlerinin bilinirliği ve yaygınlığı yeterli düzeyde değildir. Bölgede şarap üretimi, halı ve kilim üretimi önemli bir ekonomik yere sahip olsa da henüz bu ürünlerle ilgili bir coğrafi işaret başvurusu yapılmamıştır. Ekonomik değere sahip ürünlerin belirlenip tescil için başvurularının yapılması, ürünlerin katma değerinin artırılması için politikalar geliştirilmelidir. Bir diğer önemli husus da tescil edilen ürünlerin sürdürülebilirliği açısından denetimlerin düzenli yapılmasıdır. Coğrafi işaret tescili sadece belgenin alınması demek değildir. Tescilden sonra tescil ettiren sorumluluklarını yerine getirmelidir. Tescil ettiren, tescil belgesinde belirlenen denetim mercii ile denetimleri koordine etmeli ve her yıl düzenli olarak denetim raporlarını TÜRKPATENT’e göndermelidir.
